ZİHİNSEL YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLER
Zihinsel işlevler bakımından ortalamanın iki standart
sapma altında farklılık gösteren, buna bağlı olarak kavramsal, sosyal ve pratik uyum
becerilerinde eksiklikleri ya da sınırlılıkları olan, bu özellikleri 18 yaşından önceki gelişim
döneminde ortaya çıkan ve özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine ihtiyaç duyan bireydir.
Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal
ve pratik uyum becerilerinde hafif düzeydeki yetersizliği nedeniyle özel eğitim ile destek
eğitim hizmetlerine sınırlı düzeyde ihtiyaç duyan birey,
Orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal
ve pratik uyum becerilerindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik, günlük yaşam ve iş
becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine yoğun şekilde ihtiyaç
duyan birey,
Ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal
ve pratik uyum becerilerindeki eksiklikleri nedeniyle öz bakım becerilerinin öğretimi de dâhil
olmak üzere yaşam boyu süren, yaşamın her alanında tutarlı ve yoğun özel eğitim ve destek
eğitim hizmetine ihtiyacı olan birey olarak tanımlanmaktadır.
Zihinsel Yetersizliği Olan Bireylerin Özellikleri
Dikkat: Zihinsel yetersizliği olanlarda dikkat problemleri yaygın olarak görülmektedir.
Bireylerin öğrenme problemlerinin önemli bir bölümü dikkat problemlerinden
kaynaklanmaktadır. Genel olarak dikkatleri dağınık ve kısa sürelidir.
Bellek: Zihinsel yetersizliği olan bireylerin pek çoğu hatırlamada güçlük çeker. Görsel ve
işitsel algıları zayıftır. Bellekle ilgili yaşadıkları en önemli problem öğrendikleri bilgileri kısa
süreli bellekten uzun süreli belleğe aktarmada yaşamalarıdır. Genelleme yapmakta zorlanırlar,
kazandıkları bilgileri ilişkilere göre gruplamada güçlük çekebilirler. Zihinsel yetersizliği olan
bireylerin yaşıtlarıyla karşılaştırıldığında kendilerini düzenleme (tekrarlama, gruplandırma,
ilişkilendirme) stratejilerini daha az sıklıkta kullandıkları görülmektedir.
Öğrenme: Akranları gibi öğrenebilir ve öğrenmeye devam ederler. Akranlarından temel
farkları öğrenmenin hızındadır, öğrenme hızları daha yavaştır.
Dil Gelişimi: Zihinsel yetersizliği olan bireyler dil ve konuşmayı zihinsel yetersizliği
olmayan bireylerin geçtiği basamaklardan geçerek edinirler. Ancak bu basamaklardan geçiş
hızları daha yavaştır. Dil ve konuşma gelişimindeki sorunlar ile kendini düzenleme
(tekrarlama, gruplandırma, ilişkilendirme) problemleri arasında yakın bir ilişki vardır. Çünkü
birçok kendini düzenleme stratejisi dile dayalıdır.
5
Akademik Başarı: Başarısızlıkları daha çok okuma-yazmada, okuduğunu anlamada, temel
aritmetik becerileri kazanmada ortaya çıkmaktadır. Soyut kavramları somut kavramlara göre
daha zor öğrenirler.
Sosyal Gelişim: Zihinsel yetersizlik gösteren bireylerde çeşitli sosyal problemlere
rastlanmaktadır. Sosyal ilişkilerinde kendilerini grupta kabul ettirecek becerileri azdır.
Arkadaşlık etmede sıklıkla problem yaşarlar. Benlik kavramları genellikle zayıftır.
Psikomotor Gelişim: Genel olarak bu bireylerin fiziksel gelişimleri (boy-kilo) ise yaşıtlarının
gelişimi ile tutarlılık gösterebilmektedir.
Zihinsel yetersizliği olan bireyin, sahip olduğu yetersizliğin derecesi arttıkça yukarıda
belirtilen alanlarda yaşadığı güçlüklerin derecesi de artmaktadır.
PROGRAMIN DÜZEYİ
Program, kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde eksiklikleri ya da
sınırlılıkları olan, bu özellikleri 18 yaşından önceki gelişim döneminde ortaya çıkan ve özel
eğitim ile destek eğitim hizmetlerine ihtiyaç duyan zihinsel yetersizliği olan her yaştaki
bireylerin özellikleri dikkate alınarak hazırlanmıştır.
PROGRAMIN GENEL AMAÇLARI
Bu program ile bireylerin;
1. Bağımsız yaşam becerileri kazanmaları,
2. Öz bakım ve günlük yaşam becerilerini kazanmaları,
3. Psikomotor becerilerini geliştirmeleri,
4. Dil ve konuşma becerilerini geliştirmeleri,
5. Sözlü ve yazılı anlatım becerilerini geliştirmeleri,
6. Sosyal ve toplumsal uyum becerilerini geliştirmeleri,
7. Bilişsel hazırlık becerilerini geliştirmeleri,
beklenmektedir.
PROGRAM İLE İLGİLİ AÇIKLAMALAR
1. Modüllerde yer alan kazanımlar, zihinsel yetersizliği olan bireylerin (hafif, orta, ağır)
özellikleri (dil, bilişsel, sosyal vb.) dikkate alınarak destek eğitim programının genel
amaçlarına ulaşmayı sağlayacak nitelikte belirlenmiştir.
2. Birden fazla yetersizliği olan bireylerin sağlık kurulu raporunda belirtilmiş olan diğer
yetersizlikleri de göz önünde bulundurularak uygun modül veya modüller önerilmelidir.
Örneğin, bir bireyin zihinsel yetersizliği ile birlikte görme ve ortopedik yetersizliği
bulunabilir. Modül seçiminde zihinsel yetersizliğinin yanı sıra tespit edilen görme ve
6
ortopedik yetersizliği olan bireyler için hazırlanmış olan modüller de önerilmeli ve bu
modüller dikkate alınarak bireyselleştirilmiş eğitim programı hazırlanmalıdır.
3. Modüllerde yer alan kazanımların gerçekleşebilmesi için öğrenme ve öğretme sürecinde
gerekli araç gereç ve donanımlar sağlanmalıdır.
4. Destek eğitim programının verimliliğini artırmak amacıyla modüllerde yer alan
kazanımların yapılandırılmış ortamların yanı sıra gerçek ortamlarda da öğretimi
yapılmalıdır.
5. Destek eğitimi veren kurum; rehberlik ve araştırma merkezi, varsa devam ettiği okul
(eğitim uygulama okulu, özel eğitim ilköğretim okulu, hastane okulu, ilköğretim okulu
vb.) ya da kurumlar (SHÇEK vb.) ile iş birliği yapmalıdır. Bireysel eğitim programı
doğrultusunda yapılacak çalışmalar ve öneriler konusunda, varsa devam ettiği kurum
/okul personeli (sınıf öğretmeni, rehber öğretmen, özel eğitim öğretmeni, branş öğretmeni,
kurum psikoloğu, çocuk gelişim öğretmeni, sosyal hizmet uzmanı vb.) ile görüş alışverişi
yapılarak bireyin gelişimi ve takibi desteklenmelidir.
6. Destek eğitim merkezlerinde görev yapan meslek elemanları kendi görev alanlarındaki
yetki ve sorumlulukları doğrultusunda hareket ederek ekip çalışmasına özen göstermelidir.
7. Destek eğitimi alan bireyin eğitim sürecinde edindiği kazanımların sosyal yaşama
geçişinin ve yaşantı zenginliğinin sağlanması için çevresi ile iletişimde bulunacağı oyun,
drama, tiyatro, gezi, spor, müzik, izcilik vb. etkinliklere eğitim öğretim sürecinde yer
verilmelidir.
8. Programı uygulayan personel tarafından destek eğitim programı kapsamında uzman
desteği alınabilir. Özel özel eğitim merkezleri gereken zamanlarda diyetisyen, tıp
doktorlarından, dil konuşma terapistlerinden danışmanlık hizmeti alabilir.
9. Öğrenimleri sırasında hedeflere ulaşmaları ve başarı duygusunu yaşamaları zihinsel
yetersizliği olan bireyler için önemlidir. Etkinlikler, eğitim araç ve gereçleri bireyin
gelişimsel özelliğine ve ilgisine uygun olarak, kolaydan zora doğru hazırlanmalıdır.
Etkinliklere başlarken bireyin dikkatini toplamaya yönelik giriş yapılmalıdır. Eğitim
sırasında hangi konuların işleneceği bireye açıklanmalı, etkinlikler arasında kısa molalar
verilecek şekilde plan yapılmalıdır. Bireylerin olumlu davranışları pekiştirilmeli,
motivasyonları arttırılmalı ve ilgilerini desteklemek amacıyla yaş ve düzeylerine uygun
pekiştireçler verilmelidir. Etkinliklerin süresi bireyin özellikleri dikkate alınarak
belirlenmeli ve bireylerin kendi hatalarını kendilerinin bulmasına olanak verilmelidir.
10. Otuz altı aydan küçük zihinsel yetersizliği olan çocuklar bu modüllerden bireysel eğitim
ve aile eğitim programları doğrultusunda yararlanırlar. Zihinsel yetersizliği olan bireylerin
eğitiminde 0–3 yaş döneminin en kritik dönem olması nedeniyle ve özel eğitimde
“erkenlik ilkesi” doğrultusunda ailenin, eğitimin her aşamasına aktif olarak katılımının
7
sağlanması gerekir. Bu nedenle ailenin modülllerde yer alan kazanımların gerçekleştirme
sürecine eş zamanlı olarak katılımı sağlanmalıdır. 36 aydan büyük zihinsel yetersizliği
olan bireyler, bireysel eğitim ve grup eğitiminden yararlanabilirler.
11. “Bilişsel Becerilere Hazırlık” modülü ağır ve orta düzeyde zihinsel yetersizliği olup daha
önce özel eğitim hizmeti almamış ve akademik becerileri içeren modüllerden herhangi
birisini alamayacak durumda olan bireyleri ve 36–72 ay grubunda yer alan zihinsel
yetersizliği olan çocukları kapsamaktadır. Diğer modüller zihinsel yetersizliği olan tüm
bireyleri kapsamaktadır.
12. Modülde yer alan kazanımlar edinim, akıcılık, kalıcılık ve genelleme aşamaları dikkate
alınarak çalışılmalıdır.
13. Bireyselleştirilmiş eğitim programı hazırlanırken “kaynaştırma kararı” alınan ve destek
eğitime devam eden zihinsel yetersizliği olan bireyler için kaynaştırma eğitimi süresi
boyunca devam ettiği okulda uygulanan eğitim programı dikkate alınarak yeni kazanımlar
eklenebilir.
14. Bireyselleştirilmiş eğitim programını hazırlayan kurulda yer alan öğretmen veya
uygulayıcı kazanıma yönelik uygun ölçüt belirlemelidir.
15. Zorunlu öğrenim çağı dışındaki zihinsel yetersizliği olan bireyler, toplumsal uyum, iş ve
meslek becerilerini kazanması amacı ile iş eğitim merkezlerine, mesleki rehabilitasyon
merkezlerine veya halk eğitim merkezleri bünyesinde açılacak kurslara da
yönlendirilebilir.
